Εμβόλια και αυτισμός: Ένας επικίνδυνος μύθος

Παρόλο που τα εμβόλια είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της δημόσιας υγείας, εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο αμφισβήτησης και πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ γονέων, ασθενών και επαγγελματιών υγείας.

Το φαινόμενο της αμφισβήτησης των εμβολίων έχει λάβει πλέον τέτοιες διαστάσεις που περιγράφεται από την Ευρωπαϊκή Παιδιατρική Ακαδημία ως ένα είδος «πολιτισμικής επιδημίας» της οποίας αποτέλεσμα είναι, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κατά την τελευταία δεκαετία 1 στα 5 παιδιά να μην έχει λάβει τα προβλεπόμενα για την ηλικία του εμβόλια και 1,5 εκατομμύριο παιδιά να έχουν πεθάνει από ασθένειες που προλαμβάνονται από εμβολιασμούς.

Ένας από τους μεγαλύτερους, παλαιότερους και πλέον προσφιλείς μύθους των πολέμιων του εμβολιασμού και κατά συνέπεια σταθερή αγωνία και πηγή αναρίθμητων ερωτημάτων των γονέων που πρόκειται να εμβολιάσουν τα παιδιά τους είναι η ύπαρξη αιτιολογικής συσχέτισης μεταξύ των εμβολίων και της ανάπτυξης αυτισμού. Η έναρξη της οικοδόμησης του μύθου τοποθετείται στην Αμερική της δεκαετίας του 1990 όπου οι επιστήμονες προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν την παρατηρούμενη αύξηση των περιπτώσεων αυτισμού. Τα εμβόλια και τα συστατικά τους, ιδιαιτέρως τα συντηρητικά, αποτέλεσαν άμεσο στόχο.

Το πιο συνηθισμένο συντηρητικό ήταν η θειομερσάλη, ένα συστατικό που μεταβολίζεται σε αιθυλυδράργυρο. Καθώς αυξανόταν ο αριθμός των χορηγούμενων εμβολίων, διατυπώνονταν φόβοι για τα ολοένα και μεγαλύτερα ποσά θειομερσάλης που ελάμβαναν τα παιδιά. Στο τέλος της δεκαετίας του 1990, η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής και το Σύστημα Δημόσιας Υγείας ζήτησαν την προληπτική απόσυρση της θειομερσάλης από τα εμβόλια, παρότι καμία απόδειξη δεν υπήρχε ότι σχετιζόταν αιτιολογικά με τον αυτισμό ή οποιαδήποτε άλλη βλάβη. Αυτή η προληπτική απόσυρση ανησύχησε τους γονείς που αναρωτήθηκαν αν ο υδράργυρος των εμβολίων επιδρούσε τοξικά, προκαλώντας αυτισμό. Αντιμέτωποι με αυτές τις ανησυχίες, οι επιστήμονες εκπόνησαν πληθώρα μελετών, το σύνολο των οποίων έδειξε ότι η θειομερσάλη στην ποσότητα που περιεχόταν στα εμβόλια δεν είχε προκαλέσει βλάβη. Επιπλέον, παρά την απόσυρση της θειομερσάλης από τα εμβόλια οι περιπτώσεις αυτισμού παγκοσμίως εξακολουθούν να αυξάνονται. Τέλος, είναι γνωστό ότι ο υδράργυρος είναι ένα φυσικό στοιχείο, που βρίσκεται στον φλοιό της γης, τον αέρα, το έδαφος και στο νερό, και άρα είναι αναπόφευκτη η έκθεσή μας σε αυτόν. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι τα αποκλειστικώς θηλάζοντα βρέφη λαμβάνουν διπλάσια ποσότητα υδραργύρου από αυτήν που περιέχεται στα εμβόλια.

Στη φαρέτρα των πολεμίων των εμβολίων, ξεχωριστή θέση κατέχει η δημοσίευση ενός Βρετανού γαστρεντερολόγου του Andrew Wakefield και 12 (!) συνεργατών στο ιατρικό περιοδικό The Lancet με την οποία ήγειραν την υποψία ότι το εμβόλιο έναντι ιλαράς, παρωτίτιδας και ερυθράς (MMR) προκαλεί αυτισμό. Η δημοσίευση αφορούσε σε οκτώ περιπτώσεις παιδιών που ανέπτυξαν αυτισμό (και προβλήματα στο έντερο) σύντομα μετά τη χορήγηση MMR. Από την ίδια κιόλας χρονιά έως σήμερα, προκειμένου να καθορίσουν αν η υποψία του Wakefield ήταν ορθή, οι ερευνητές εκπόνησαν σειρές μελετών το σύνολο των οποίων δεν απέδειξε αιτιολογική συσχέτιση μεταξύ του εμβολίου MMR και του αυτισμού.

Σήμερα γνωρίζουμε χωρίς αμφιβολία πως η δημοσίευση εκείνη δεν ήταν παρά μια μεγάλη απάτη. Οι δέκα από τους δεκατρείς ερευνητές που υπέγραφαν τη δημοσίευση έχουν δηλώσει γραπτώς ότι βάσει αυτής δεν είναι δυνατό να συσχετισθεί το εμβόλιο MMR με την ανάπτυξη αυτισμού. Εξάλλου, ο Wakefield και οι συνεργάτες του κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν από το Γενικό Ιατρικό Συμβούλιο (GMC) για σοβαρά επαγγελματικά, μεθοδολογικά και δεοντολογικά, παραπτώματα. Συνολικά, ο Wakefield βρέθηκε ένοχος για περισσότερες από 30 κατηγορίες και διεγράφη από τον Βρετανικό Ιατρικό Σύλλογο. Το περιοδικό The Lancet απέσυρε άμεσα την επίμαχη δημοσίευση.

Στις μέρες μας ιατρικές και νομικές αρχές παγκοσμίου εμβέλειας συμφωνούν ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις για την αιτιολογική συσχέτιση εμβολίων και αυτισμού. Στις Η.Π.Α., το Ινστιτούτο Ιατρικής, μια αμερόληπτη ομάδα διεθνώς αναγνωρισμένων, εξειδικευμένων επιστημόνων η οποία συμβουλεύει το Κογκρέσο για επιστημονικά θέματα κατέληξε σε ομοφωνία όπου ισχυρά υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει σχέση μεταξύ εμβολίων και αυτισμού. Οι επιστήμονες κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα, μετά την ανασκόπηση 200 μελετών το 2004 και περισσότερων από 1000 μελετών το 2011. Το 2014, ερευνητές από το RAND Corporation, ένα μη κερδοσκοπικό οργανισμό στις Η.Π.Α., ο οποίος ερευνά και προτείνει λύσεις για κάθε σημαντικό ζήτημα δημόσιου ενδιαφέροντος εξέδωσαν μία αναθεώρηση της αναφοράς του 2011 όπου, μετά από ανασκόπηση της μέχρι τότε βιβλιογραφίας για την ασφάλεια των εμβολίων, επισημαίνεται ότι υπάρχουν ισχυρές αποδείξεις ότι τα εμβόλια δεν σχετίζονται με τον αυτισμό. Το 2009, το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο των Η.Π.Α. ανασκόπησε 939 ιατρικά άρθρα και κατέληξε ότι τα στοιχεία είναι «συντριπτικά αντίθετα» με τη θεωρία ότι ο αυτισμός συνδέεται με το εμβόλιο MMR, τη θειομερσάλη ή το συνδυασμό τους. Τέλος, βασισμένοι στην έρευνα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων, το Υπουργείο Υγείας του Καναδά και άλλοι εθνικοί και διεθνείς οργανισμοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει αιτιολογική συσχέτιση μεταξύ εμβολίων και αυτισμού.

Μολονότι οι αιτίες του αυτισμού δεν είναι πλήρως κατανοητές, τα επιστημονικά δεδομένα δεν δείχνουν αιτιολογική σχέση με τα εμβόλια. Οι γονείς παρατηρούν για πρώτη φορά αυτιστική συμπεριφορά στα παιδιά τους σε ηλικία 8-24 μηνών, κατά την οποία τα περισσότερα εμβόλια έχουν χορηγηθεί. Έτσι, πολλοί γονείς λανθασμένα συσχετίζουν τον εμβολιασμό με την έναρξη του αυτισμού. Όμως, οι εξειδικευμένοι αναπτυξιολόγοι μπορούν να αναγνωρίσουν πρώιμα σημεία του αυτισμού πολύ νωρίτερα. Υπάρχει επιστημονική ομοφωνία ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, πρόδρομα σημεία του αυτισμού είναι παρόντα ακόμα και πριν τη γέννηση του παιδιού. Έτσι, για παράδειγμα, η επίδραση των εμβολίων δεν μπορεί να εξηγήσει τις μετρήσιμες διαφορές στην εγκεφαλική δομή και λειτουργία που υπάρχουν μεταξύ αυτιστικών και μη αυτιστικών παιδιών.

Ξεκινώντας στην ηλικία των έξι μηνών, σε πολλά αυτιστικά παιδιά παρατηρείται μια ασυνήθιστα γρήγορη ανάπτυξη περιοχών του εγκεφάλου οι οποίες είναι υπεύθυνες για δεξιότητες τυπικά ελαττωμένες στον αυτισμό. Οι μελετητές έχουν χρησιμοποιήσει λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες για να μελετήσουν τις συνδέσεις των νευρώνων στους εγκεφάλους των αυτιστικών παιδιών. Αυτές οι τομογραφίες δείχνουν – σε πολύ νεαρά αυτιστικά βρέφη και νήπια – παθολογικές συνδέσεις σε περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν τη γλώσσα, καθώς και κοινωνικές και συναισθηματικές διαδικασίες, υπονοώντας ότι οι εν λόγω ανωμαλίες συμβάλλουν στην ανάπτυξη του αυτισμού. Τα αποτελέσματα αυτών και άλλων μελετών παρέχουν πολλά υποσχόμενα στοιχεία για τη μελλοντική έρευνα πάνω στα αίτια του αυτισμού και υπογραμμίζουν ότι η εύρεση αυτών των αιτίων δεν θα είναι τόσο απλή όσο η υπόδειξη των εμβολίων ως αίτιο. Αυτό που γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα είναι ότι τα γονίδια καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό αν ένα παιδί θα γίνει αυτιστικό ή όχι.

Οι μελέτες σε διδύμους το αποδεικνύουν. Τα ομοζυγωτικά δίδυμα έχουν το σύνολο των γονιδίων τους κοινά. Τα ετεροζυγωτικά έχουν το ήμισυ των γονιδίων τους κοινά (όπως κάθε άλλο ζευγάρι αδελφών). Σε περισσότερες από τρεις στις τέσσερις περιπτώσεις, αν ο ένας από τους ομοζυγώτες διδύμους έχει μία μορφή αυτισμού, τότε θα έχει και ο άλλος. Μεταξύ των ετεροζυγωτικών διδύμων, αυτό ισχύει κατά το μέγιστο για ένα στα επτά ζευγάρια.
Ένα παιδί που έχει ένα ή περισσότερα αδέλφια με αυτισμό είναι 20 έως 50 φορές πιθανότερο να διαγνωστεί με μία μορφή αυτισμού, σε σχέση με ένα παιδί που δεν έχει αυτιστικά αδέλφια. Επιπλέον, σε οικογένειες παιδιών με αυτισμό, οι γονείς και τα μη αυτιστικά παιδιά επιδεικνύουν ήπια «αυτιστικόμορφα» (autisticlike) χαρακτηριστικά. Οι κληρονομούμενες και αυθόρμητες μεταλλάξεις που φαίνεται να σχετίζονται με τον αυτισμό βρίσκονται σε γονίδια που ελέγχουν την ανάπτυξη του εγκεφάλου, περιλαμβανομένων του τρόπου που αναπτύσσονται τα εγκεφαλικά κύτταρα και ρυθμίζεται η σωστή λειτουργία τους. Το εύρημα αυτό συμφωνεί με την ανακάλυψη των ανωμαλιών στη λειτουργία του εγκεφάλου ακόμα και των πολύ νεαρών βρεφών και νηπίων με αυτισμό.

Συμπερασματικά, δεν υπάρχει αξιόπιστη μελέτη που να αποδεικνύει αιτιολογική συσχέτιση εμβολίων και αυτισμού. Το μύθευμα του Wakefield δεν έχει επιβεβαιωθεί από την επιστημονική έρευνα, η επίμαχη δημοσίευση έχει αποσυρθεί και οι εμπλεκόμενοι έχουν διωχθεί και καταδικαστεί για πολλαπλές κατηγορίες. Ο αυτισμός είναι μια διαταραχή της οποίας τα αίτια δεν έχουν πλήρως διευκρινιστεί, αλλά οι ειδικοί συμφωνούν ότι δεν είναι δυνατό να αποδοθεί σε εμβόλιο ή συστατικά του. Η σωστή ενημέρωση των γονέων, εστιασμένη στα αποδεδειγμένα οφέλη του εμβολιασμού, και η οικοδόμηση αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ γονέων και παιδιάτρου αποτελούν τη βάση για την αντιμετώπιση του πολυδιάστατου φαινομένου της αμφισβήτησης των εμβολίων.